In balans met ayurveda

27 september 2024

We proberen allemaal gezond te eten, maar wat is eigenlijk ‘gezond’? Terwijl je buurvrouw straalt bij een dieet van salades, kan het heel goed zijn dat die rauwkost jouw lichaam juist uit balans brengt. En die balans is het belangrijkste grondbeginsel van één van de oudste geneeswijzen ter wereld: de ayurveda.

Veel mensen associëren ayurveda met geneeskrachtige kruiden en alternatieve therapie, maar het omvat veel meer dan dat. Niet voor niets betekent ayurveda letterlijk ‘wetenschap van het leven’. Wijze mensen uit het oude India verkregen hun kennis door diepe meditatie en gaven dit weer mondeling door aan hun leerlingen, nog lang voor er schrift bestond. Zodoende weet niemand hoe oud deze geneeswijze precies is, maar waarschijnlijk gaat het terug naar 3000 tot zelfs 5000 voor Christus.

Daarmee is het waarschijnlijk de oudste gezondheidsleer ter wereld, die zich sindsdien wijd verspreid heeft. In India heeft de Westerse geneeskunde het inmiddels ‘gewonnen’ en wordt ayurveda steeds meer als aanvulling daarop gezien. In het Westen begint deze leer juist aan populariteit te winnen, aangezien steeds meer mensen geloven dat lichaam en geest niet los van elkaar kunnen functioneren, maar in balans moeten zijn.

Balans

Want balans, dat is het codewoord binnen de ayurveda. Het idee is dat je gezond blijft door je lichaam, geest en ziel in evenwicht te houden. Ziektes zouden zich als eerste in de geest manifesteren, en pas als ze daar keer op keer genegeerd worden, uiteindelijk in het lichaam terechtkomen. Door goed naar de signalen te luisteren, kun je de disbalans op tijd herstellen en dus voorkomen dat je ziek wordt. 

Vijf elementen

Makkelijker gezegd dan gedaan natuurlijk, want hoe merk je dat je uit balans bent? De Veda’s geloven dat de mens – net als het heelal en de natuur – is opgebouwd uit vijf elementen: aarde, vuur, lucht, water en ether (lege ruimte). Die elementen komen ook terug in de drie dosha’s: Vata (lucht&ether), Pitta (vuur&water), en Kapha (aarde&water). Ieder mens wordt geboren als één van die drie types (zie kader), of als een combinatie van twee. Weet je welk type je bent, dan kun je daar je leefstijl en voeding op aanpassen. Je leest er meer over in dit boek:

Luisteren naar je lichaam

Zo is een Vata-type van nature koud en droog – net als lucht. Om de ontbrekende elementen aarde, vuur en water aan te vullen, heeft dit type vooral behoefte aan warme, vochtrijke voeding met wat meer olie. Pitta’s hebben juist veel vuur in zich, waardoor ze meer baat hebben bij verkoelend eten en drinken. En Kapha’s zijn, net als aarde, wat zwaarder van nature en kunnen dus het beste lichtverteerbare voeding eten. 

Zes smaken

Voor ieder type is een voedingslijst samengesteld met de etenswaren, kruiden en dranken die je beter wél en niet kunt nemen. Ook binnen die lijst draait het weer om balans, namelijk balans van de zes smaken: zoet, zuur, zout, bitter, scherp en wrang. Het doel is om die smaken in iedere maaltijd te combineren. Tot slot moet er ook nog een balans zijn tussen de vier seizoenen. Zo zou je in de koude, natte herfst meer droog en warm voedsel moeten toevoegen aan je eetpatroon en in de droge, warme zomer meer koele, vloeibare producten.

Luister naar je lichaam

Toch is het lang niet zo ingewikkeld als het in eerste instantie misschien klinkt. Door naar de signalen van je lichaam te luisteren, merk je namelijk gauw genoeg of je goed bezig bent. Iemand met te veel vuur (Pitta) wordt immers letterlijk vurig, in de vorm van hitte-aanvallen of een kort lontje. Een Kapha wordt letterlijk zwaar, in de vorm van overgewicht of zwaarmoedigheid. En een Vata die uit balans is wordt lichter, heeft het snel koud en krijgt last van een droge huid of droog haar. In tegenstelling tot wat we meestal leren over gezonde voeding – zoals dat sla, crackers en water heel gezond zijn – kan dat koude, droge voedsel bij een Vata-type juist averechts werken. Een pittig, warm soepje en een kop gemberthee zouden veel gezonder zijn!

Jonge moeder

Dat ondervond Hanne aan den lijve. “Ik was zo’n typische jonge moeder die allerlei ballen tegelijk in de lucht probeerde te houden”, vertelt ze. “Mijn energie holde achteruit, mijn darmen werkten niet goed en ik had het altijd koud. Toen ik per toeval in contact kwam met een ayurvedisch arts die me vertelde dat het probleem in mijn eetpatroon zat, kon ik hem in eerste instantie wel schieten! Ik was een healthfreak, schreef kookboeken en wist álles van gezonde voeding. Hoezo at ik niet goed?! Maar toen hij me uitlegde dat mijn eetgewoonten niet bij mijn lichaam pasten, klonk dat eigenlijk heel logisch. Na drie maanden ayurvedisch eten, had ik al veel meer energie en kwamen mijn darmen tot rust. En na een halfjaar had ik het nooit meer koud.”

Veranderingen

Van Jaarsveld benadrukt dat levensstijl binnen ayurveda net zo belangrijk is als voeding. “Je raakt niet alleen uit balans door een eetpatroon dat niet bij je type past, maar ook door een leefstijl die niet bij je type past. Voor Vata’s is regelmaat, warmte en voldoende slaap bijvoorbeeld heel belangrijk, terwijl een Pitta actie en uitdaging nodig heeft en een Kapha niet goed reageert op veranderingen. En sowieso raakt elk type uit balans door heftige gebeurtenissen, langdurige stress of te weinig tijd nemen voor jezelf. Vooral vrouwen hebben de neiging om veel te veel aan anderen te geven en te weinig me-time te nemen. Dat is óók een verkeerde balans! Eén van de dingen die ik mijn cliënten dus vaak adviseer, is om kruizen in hun agenda te zetten en vaker voor zichzelf te kiezen.

Overgewicht

De filosofie achter ayurveda is dat een lichaam dat lange tijd de verkeerde voeding binnenkrijgt, verontreinigd raakt. Dat kan onder meer spijsverteringsproblemen als gevolg hebben, variërend van brandend maagzuur tot rommelende darmen of overgewicht. Van Jaarsveld gelooft dat ayurveda de oplossing is voor de meeste ziekten en gezondheidsklachten. “Alle auto-immuunziekten, zoals bijvoorbeeld diabetes, coeliakie en MS, komen voort uit een verstoorde disbalans van lichaam en geest, net als darmklachten, obesitas, allergieën en huidproblemen. Met een andere manier van eten en leven kun je die balans grotendeels herstellen. Voor de duidelijkheid: bij een ziekte als kanker moet je absoluut bij de reguliere zorg aankloppen, al kan het wel ondersteunend werken bij de behandeling. Ayurveda kan niet alles, wel veel. Een tijdje geleden had ik nog een vrouw in mijn praktijk die binnenkwam met een zware burn-out. Ze had lange tijd haar zieke moeder verzorgd naast haar drukke baan, waardoor ze oververmoeid was. Ook had ze allerlei gezondheidsklachten: ernstig eczeem, een veel te hoge bloeddruk, hoofdpijn, darmproblemen en flink overgewicht. Ik ben aan de slag gegaan met haar eet- en leefpatroon, maar ook met ayurvedische massages en persoonlijke gesprekken. Deze vrouw had maar vijf sessies nodig om een groot deel van haar klachten te doen verdwijnen, daarna is ze zelf verder gegaan met mijn adviezen en recepten. Inmiddels is ze 20 kilo afgevallen en zit ze veel beter in haar vel.”

Welk dosha-type ben jij?

Vata-types hebben vaak een licht gewicht en komen niet snel aan. Ze zijn flexibel, druk, creatief en enthousiast, hebben een levendige fantasie, praten veel en lopen snel. Wel zijn ze gevoelig voor harde geluiden en hebben ze het snel koud. Als een Vata-type uit evenwicht is, kan dit leiden tot onzekerheid, stress, een droge huid en koude handen en voeten. Vata’s hebben baat bij een regelmatig eetpatroon en warme, vochtrijke maaltijden met gezonde vetten. Koud en droog eten (zoals smoothies en crackers) kunnen ze beter vermijden, net als producten die wrang of bitter van smaak zijn.

Pitta-types hebben een gemiddelde lichaamsbouw, maar kunnen wel veel eten en raken geïrriteerd als ze een maaltijd moeten overslaan. Het zijn vaak avontuurlijke, gepassioneerde mensen. En doordat ze gestructureerd, perfectionistisch, slim en ambitieus zijn, zijn het echte leiders. Maar is een Pitta-type uit balans, dan kunnen ze prikkelbaar of driftig worden. Ook hebben ze snel last van een geïrriteerde huid. Omdat ze van zichzelf al warm en vurig zijn, hebben Pitta’s baat bij verkoelende dranken en maaltijden, zoals salades, melk, zoet fruit en granen. Ze kunnen beter wegblijven van alcohol, koffie, rood vlees en vet of pittig eten.

Kapha-types hebben aanleg tot overgewicht en doorgaans een wat zwaardere lichaamsbouw en spieraanleg. Ze hebben een sterk immuunsysteem en zijn zelden ziek. Ook zijn ze actief, sterk en hebben ze een groot uithoudingsvermogen. Het zijn rustige, geduldige, vriendelijke mensen die niet snel uit balans raken. Doen ze dat wel, dan neigen ze naar overgewicht en passiviteit. Kapha’s zijn dol op zoet en vet eten, maar door hun langzame verbranding kunnen ze beter kleine, lichtverteerbare maaltijden nemen. Ze reageren goed op groente, fruit, bonen en pittige kruiden, en minder op zuivel, suiker en koolhydraten.

10 tips 

1. Neem drie maaltijden per dag en liefst geen tussendoortjes. Op die manier geef je je lichaam rust om te herstellen. 
2. Eet vooral producten die goed te verteren zijn: gekookt is volgens ayurveda bijvoorbeeld beter dan rauw. Vermijd eten dat bewerkt, bevroren, ingeblikt of opgewarmd is, want daaruit is de prana (levensenergie) verdwenen.
3. Neem de tijd voor je maaltijd: eet niet te snel of te langzaam, concentreer je op de maaltijd (dus niet eten voor de tv of ondertussen op je telefoon kijken) en blijf na het eten vijf á tien minuten zitten voor je iets anders gaat doen.
4. Ga niet eten als je boos of verdrietig bent. Als je geest nog bezig is om emoties te ‘verteren’, kan je lichaam niet goed voedingsstoffen opnemen. 
5. Gebruik veel kruiden, want die stimuleren de spijsvertering en zijn heilzaam voor lichaam en geest. Er zijn talloze kruiden waarvan de geneeskrachtige werking wetenschappelijk is bewezen, zoals kurkuma, gember, koriander, kaneel en zwarte peper. Maar er zijn ook ayurvedische kruidenmengsels te koop. 
6. Drink voldoende, bij voorkeur warm water dat tien minuten is gekookt. Dan is het water namelijk beter gefilterd. Ook zorgt water dat je voeding beter wordt opgenomen.
7. Vermijd energievretende voedingsmiddelen, zoals cafeïne, alcohol en fastfood. Ook verkeerde combinaties in het eten, zoals melk en vis of vlees en granen, onttrekken energie en zorgen voor verontreiniging in de darmen.
8. Leef met de seizoenen mee, door bijvoorbeeld seizoensproducten te eten. Houd er ook rekening mee dat jouw type extra uit balans is in een bepaalde periode van het jaar (Kapha in het prille voorjaar, Pitta in de zomer en Vata in de herfst en winter.)
9. Zorg dat je genoeg slaapt. Ga bij voorkeur op tijd naar bed en sta vroeg op, dat komt het meest overeen met het natuurlijke ritme van het lichaam.
10. Beweeg voldoende, liefst in de ochtend. Maar kies wel een sport die je leuk vindt en kunt volhouden. Overbelasting is uit den boze, dus bewegen zonder volledig uitgeput te raken of over je grenzen te gaan.

Afvallen

Alle drie de types kunnen last van overgewicht krijgen bij een disbalans, maar Kapha’s zijn er het meest vatbaar voor. Niet voor niets wordt mensen met dit type aangeraden om één dag in de week te vasten. Ook kun je het beste van je lunch de hoofdmaaltijd maken, omdat je spijsvertering dan op zijn actiefst is. Het idee achter ayurveda is dat je vanzelf afvalt als je leeft en eet volgens je type. Onthoud wel dat een Kapha van nature wat steviger gebouwd is. Je zult dan dus nooit in balans zijn met een extreem slank (Vata-)figuur.

Tip van de redactie

Tekst Marion van Es | Beeld GettyImages

Tip van de redactie