Het placebo effect
9 september 2022
Een neppilletje slikken en je toch beter voelen. Of zelfs een fake operatie ondergaan en alsnog van je pijnklachten afkomen. Het klinkt onwaarschijnlijk, maar dat is de kern van het placebo-effect. Hoe werkt het precies?
Stel: je hebt een kapotte ruggenwervel als gevolg van botontkalking. Daardoor heb je elke dag rugpijn, soms zo heftig dat je niet kunt lopen. Op andere dagen straalt de pijn op een vervelende manier uit naar je bovenbeen en je lies. Je hoort dat er een wetenschappelijk onderzoek op komst is, waarbij kandidaten worden verdeeld over twee groepen.
De helft krijgt een echte operatie waarbij de beschadigde wervel met cement wordt bevestigd. Het andere deel ondergaat een nepoperatie, wat betekent dat de chirurg wel een injectienaald in je steekt, maar dan zonder cement. Het doel: uitvinden of een schijnoperatie net zo goed werkt als een echte ingreep.
‘nep’operatie
Eerlijk is eerlijk: het klinkt krankzinnig als je het zo leest. Maar dit is precies wat er in het Elisabeth-TweeSteden Ziekenhuis in Tilburg is gebeurd. Interventieradioloog Paul Lohle voerde de afgelopen vijf jaar verschillende rugoperaties uit, waarbij steeds pas op de operatietafel werd bepaald of een persoon daadwerkelijk geopereerd werd of een nepoperatie kreeg.
Tot zijn verbazing moest hij steeds concluderen dat de nepoperaties over het algemeen net zo’n gunstig effect hadden als de echte. Ze konden zich naderhand gemakkelijker bewegen en de pijnklachten namen af. En dit hield aan in het jaar dat de patiënten werden gevolgd.
Kraanwater
De werking van deze nepoperaties, dat is wat het placebo-effect wordt genoemd. Een wonderlijk verschijnsel dat een lange geschiedenis kent en al vaak is onderzocht, en waarvan inmiddels op alle mogelijke manieren is bewezen dat het écht werkt.
Maakt niet uit of je mensen een pilletje geeft met niets erin, een schijnoperatie of een injectie waarin kraanwater zit. Steeds blijkt dat de gefopte mensen vrijwel net zo veel baat hebben van het placebomiddel als de andere groep testpersonen van the real thing. Dit zou alles te maken hebben met de kracht van positieve verwachtingen. Hoe werkt dat dan precies?
Positieve verwachting
Het placebo-effect wordt door de meeste mensen geassocieerd met een suikertabletje dat op miraculeuze wijze toch iets goeds doet met je lijf. Maar het is meer, veel meer, zegt prof. dr. Andrea Evers, hoogleraar gezondheidspsychologie aan de Universiteit Leiden. Zij leidt de afdeling gezondheids-, medische en neuropsychologie, waar veel onderzoek wordt gedaan naar het placebo- effect, dat ze omschrijft als: “Een positief behandeleffect dat alleen toe te schrijven is aan een positieve verwachting van een patiënt ten opzichte van een behandeling.”
Neppilletje
Het klassieke beeld van het placebo-effect is dat van een neppilletje dat tijdens een onderzoek wordt gebruikt. Maar veel belangrijker is dat het bij behandelingen die op zichzelf al goed werken kan zorgen voor een additioneel positief effect. Het gaat dan dus niet om een pil waar niks in zit, maar om een echt medicijn dat een extra boost krijgt door het placebo-effect.
“Dat is terug te voeren op de positieve verwachtingen die je hebt van een therapie”, legt Evers uit. “Als jij gelooft dat een bepaalde therapie werkt, bijvoorbeeld omdat je er al goede ervaringen mee hebt, beïnvloedt dat de mate waarin een behandeling zal aanslaan.”
Nocebo effect
Het omgekeerde geldt ook: dat negatieve verwachtingen ervoor kunnen zorgen dat een behandeling minder goed werkt. “Als jij ervan overtuigd bent dat een behandeling niks oplevert of je arts niet betrouwbaar vindt, verkleint dat de kans op succes”, zegt Evers.
“Dat wordt het nocebo-effect genoemd. Je ziet dat duidelijk naar voren komen tijdens onderzoeken naar negatieve verwachtingen en de bijwerkingen van medicijnen. Mensen die precies weten welke klachten ze kunnen krijgen, hebben een grotere kans om die bijeffecten ook daadwerkelijk te krijgen dan mensen die niet of minder goed geïnformeerd waren over de bijwerkingen.”
Clown
Hoe raar het ook klinkt, een behandeling valt of staat deels bij hoe jij er zelf in staat. Die vlieger gaat op als je wordt behandeld met een placebo, maar ook bij behandelingen zonder placebo’s. Je kunt je verwachtingen niet zomaar even met een knopje uitzetten, dus een medische handeling die je bewust ondergaat, bestaat niet zonder placebo- effect. Heb jij er vertrouwen in dat een behandeling werkt, dan kan dat ervoor zorgen dat je hersenen allerlei lichamelijke processen gaan aansturen.
Er worden bijvoorbeeld stoffen aangemaakt die pijn verminderen of het herstel verbeteren, waardoor een pijnstiller beter z’n werk kan doen dan wanneer je er maar weinig fiducie in hebt. “De reden dat verwachtingen zo’n krachtige werking hebben, is omdat ze zowel op bewust als onbewust niveau werken”, zegt Evers. “Dat gebeurt allereerst in de vorm van verbale suggestie. Ik geef hierbij vaak het voorbeeld van een clown in een circus die jou een middel wil verkopen.
Misschien geloof je de clown even, maar al snel denk je: dit is niet serieus. Stel nu dat hetzelfde verhaal wordt verteld door een arts in een ziekenhuis. De kans is groot dat je dan wél gelooft wat hij vertelt over het medicijn en de werking ervan.”
Conditionering
Wat een leidende rol speelt bij het placebo- effect, is conditionering. De theorie van klassieke conditionering is ontwikkeld door fysioloog Ian Pavlov, die elke keer als hij zijn hond eten gaf een belletje liet rinkelen. Na een tijdje zorgde alleen al het geluid van de bel voor kwijlproductie bij de hond. Pavlov constateerde dat een normale neutrale handeling, zoals het rinkelen van een bel, in ons brein kan worden geassocieerd met een handeling als het oppoppen van voedsel. Daardoor kan vanzelf een geconditioneerde fysieke reactie ontstaan, zoals in het geval van de hond speekselvorming, of bijvoorbeeld een gunstige uitwerking op bepaalde aandoeningen.
Sociale interactie
“Daar komt nog een ander component bij: sociale interactie”, aldus Evers. “Leren doe je door af te kijken bij anderen, ‘modelleren’ heet dat. We zien dat bij kinderen veel gebeuren. Als een vader of moeder zegt dat een middel goed werkt, is een kind snel geneigd die verwachting over te nemen.
Maar we zien dat ook bij volwassenen. Onze collega’s, vrienden en familie zijn voor ons belangrijke bronnen van informatie. We vertrouwen erop dat zij de waarheid vertellen, waardoor hun ervaringen veel invloed hebben op onze verwachtingen. En die verwachtingen hebben weer resultaat op ons herstel.”
Beloningseffect
Wat er bij het placebo-effect precies gebeurt in je lijf en hersenen, daar moet volgens Evers nog veel onderzoek naar worden gedaan. “Zo werd er lange tijd gedacht dat het een soort beloningseffect was, waar positieve reacties aan ten grondslag liggen”, zegt Evers.
“Dat zou verklaren waarom er een dopaminereactie kan optreden bij het placebo-effect, maar dat gebeurt ook weer niet altijd. Wat we wel vaak zien, is dat het nocebo-effect gepaard gaat met een bepaald stresseffect: angst, zorgen, paniek. Maar belangrijker is dat het placebo-effect een simulatie lijkt te zijn van de oorspronkelijke respons die een bepaald middel of een behandeling ooit heeft gegeven.”
Reuma en MS
In experimenten waarin onderzoek werd gedaan naar placebomechanismen kregen gezonde proefpersonen drie dagen lang een medicijn tegen ontstekingen, zoals dat bij reuma en MS wordt gebruikt, in combinatie met een onderscheidend drankje, dus met een opvallend andere smaak.
Vervolgens kregen ze een week niks, zodat de werking van het medicijn kon uitdoven, en daarna drie dagen een placebo in combinatie met het drankje. “Dat resulteerde in eenzelfde positieve reactie op het immuunsysteem. Niet in dezelfde orde van grootte, maar dit toont wel aan dat het mogelijk is om het lichaam zijn eigen reacties te laten produceren door leereffecten”, aldus Evers.
Wees gerust
Als je dit leest en vreest dat jij de volgende keer dat je bij de dokter langsgaat wordt afgescheept met een placebo, dan kunnen we je geruststellen: dat mag niet. In de zogeheten Wet op de Geneeskundige Behandelingsovereenkomst (WGBO) is vastgelegd dat artsen verplicht zijn om patiënten duidelijke informatie te geven over alle onderzoeken en behandelingen.
Daar vloeit automatisch uit voort dat een arts geen placebo aan iemand mag geven zonder dat die persoon daarvan op de hoogte is. Mocht je meedoen aan een wetenschappelijk onderzoek, dan kan er een uitzondering worden gemaakt, maar dan wordt er van tevoren tegen je gezegd dat de kans aanwezig is dat je een placebo- behandeling krijgt.
Tekst Fleur Baxmeier, beeld: Shutterstock/Santé
Tip van de redactie
Samsung Galaxy Watch4
